پاسخ : دين مجموعه سنتها و روش هايي است كه از طرف خداوند براي بشر، فرستاده شده است(1)، و آنرا از دو جهت ميتوان مورد بررسي قرار داد، يكي رابطه دين و شريعتهاي آسماني قبل از اسلام، و ديگري رابطه دين با مذاهب بوجود آمده در اسلام، اما در مورد جهت اول بايد گفت، آنچه از ظاهر آيات قرآن فهميده ميشود اين است كه شريعت معناي خاص و دين معناي عام دارد(2). به اين معنا كه از نظر قرآن كريم دين خدا از آدم تا خاتم يكي است و همه پيامبران اعم از صاحبان شريعت و غير آن به يك مكتب دعوت كرده اند كه بهترين نام براي آن كلمه "اسلام" است، از اين جهت خداوند فرموده است كه: دين نزد خداوند همان اسلام است و تفاوت شرايع آسماني با يكديگر در دو چيز است يكي نسبت به مسائل فرعي و شاخه اي كه بر حسب مقتضيات زمان و خصوصيات محيط و ويژگيهاي مردمي كه دعوت شده اند، متفاوت شده است و ديگري نسبت به سطح تعليمات بوده است كه پيامبران بعدي بموازات تكامل بشر در سطح بالاتري تعليمات خويش را كه همه در يك زمينه بوده است. القاء كرده اند، همچون دانش آموزي كه از يك كلاس به كلاس بالاتر ميرود. بنابراين از نظر قرآن فقط يك دين وجود دارد كه در مورد زمان تكامل مييابد(3). پس فرق دين و شريعت در اين است كه دين يك معناي عام دارد كه شامل همه شريعتها ميشود ولي شريعت اختصاص به يك پيامبر دارد و از اين جهت گاهي نسخ ميشود(4). اما رابطه دين با مذاهب فرقههاي اسلامي در اين است كه دين يك معناي جامعي دارد و مذهب جزئيات آن را تبيين ميكند، يعني خطوط كلي در فرقههاي اسلامي يكي است ولي در احكام جزئي، اختلافاتي وجود دارد و يا بعضي از بخشهاي دين حذف گرديده است. پيامبر اسلام دين خدا را به صورت كامل بيان فرمودند و پس از ابلاغ ولايت، خداوند صراحتاً اعلام فرمود كه: "امروز دين خود را كامل كردم و نعمت را بر شما تمام نمودم(5)". پس دين مجموع تعاليم آسماني است كه از سوي خداوند توسط پيامبران فرستاده شد. اما مذهب، كه به معناي راه و طريقه و آيين هم آمده، مقصود از آن اين است كه در ميان پيروان يك دين، به خاطر انديشههاي ويژه، يا برداشت و تفسير خاص و... گروهي خود را از ديگران جدا ميكنند. اين اختلاف برداشت اگر در بعد اعتقاد باشد از آن به مذهب يا مذاهب كلامي ياد ميكنند و اگر در بخش احكام عملي باشد از آن به مذهب يا مذاهب فقهي ياد ميكنند. همه مذاهب وابستهي به يك دين، اصول آن دين را ميپذيرند و در اين جهت با يكديگر مشتركند. براي واضح شدن مطلب و فرق بين دين و مذهب دو مثال ميآوريم: 1- دين مسيحيت عبارت است از مجموعهي تعاليم حضرت مسيح (ع)، پيروان اين دين به علل مختلف به سه مذهب تقسيم شده اند: كاتوليك، ارتدوكس، پروتستان. 2- دين اسلام، عبارت است از مجموعه تعاليمي كه حضرت محمد (ص) از طرف خداوند براي عادت و هدايت انسانها آورده است. مسلمانان به علل مختلف به گروهها و مذاهب فقهي مختلف تقسيم شده اند، مانند: مذهب جعفري، مذهب حنفي، مذهب حنبلي، مذهب شافعي و مذهب مالكي. منابع جهت مطالعه بيشتر: 1- ختم نبوت، و مقدمه بر جهان بيني، ص165، مرتضي مطهري. 2- الميزان، ج5، ص350، علامه محمد حسين طباطبايي. 3- آشنايي با علوم اسلامي، كلام و عرفان، مقدمات كتاب، مرتضي مطهري. پي نوشت ها: 1) و2- طباطبايي، محمد حسين، الميزان، (قم، انتشارات جامعه مدرسين) ج5، ص350. 2) 3) مرتضي مطهري، مقدمه اي بر جهان بيني، (قم، انتشارات صدرا) ص165. 4) علامه طباطبايي، الميزان، (قم، انتشارات جامعه مدرسين) ج5، ص351. 5) مائده/3.
